Prawno-ekonomiczne aspekty gromadzenia i lokowania środków przez otwarty fundusz emerytalny

Starzenie się społeczeństw spowodowało poważne problemy finansowe systemów emerytalnych opartych na repartycji. Wznieciło to debatę, na skalę światową, na temat reform tych systemów. Wprowadzono szereg zmian w systemach emerytalnych w wielu krajach. Ten swoisty pęd do reform nie ominął również Polski, gdzie reforma systemu ubezpieczeń społecznych z 1999 r. miała charakter wręcz rewolucyjny. W ramach przeprowadzonych zmian doszło do wykreowania od podstaw rynku otwartych funduszy emerytalnych (OFE) oraz skierowania do tych podmiotów części składki na ubezpieczenie emerytalne.

Pojawienie się otwartych funduszy emerytalnych stało się źródłem polemiki w ramach szczegółowych nauk prawnych. Spór ten dotyczy charakteru tych podmiotów oraz ich roli i miejsca w systemie finansowania ubezpieczenia emerytalnego. Celem badań podjętych w niniejszej pracy jest próba rozstrzygnięcia powyższego sporu poprzez przeprowadzenie analizy instytucji gromadzenia i lokowania środków przez otwarty fundusz emerytalny, przy zastosowaniu metody ekonomicznej analizy prawa. Zasadnicza teza pracy brzmi: gromadzenie środków i ich lokowanie w ramach otwartego funduszu emerytalnego, z przeznaczeniem na wypłatę po osiągnięciu wieku emerytalnego, nie posiada podstawowych cech emerytalnego ubezpieczenia społecznego, ale stanowi swoistą formę przymusowego inwestowania w ramach systemu ubezpieczeń społecznych, z przeniesieniem szeregu ryzyk na członka OFE.

W stosowaniu ekonomicznej analizy prawa można wyraźnie oddzielić trzy etapy. W etapie pierwszym następuje „ekonomizacja” badanego przypadku, a więc kwantyfikacja pewnych relewantnych aspektów zagadnienia. W etapie drugim prowadzi się analizę, która pozwoliłaby odpowiedzieć na pytania, które są ważne w danej sprawie. Wreszcie w etapie trzecim wyciąga się wnioski z przeprowadzonej analizy. Następuje tu „powrót z ekonomii do prawa” mający na celu promowanie przez prawo tych rozwiązań ekonomicznych, które minimalizują całkowity koszt społeczny i jednocześnie maksymalizują korzyści. Zgodnie z tym schematem zbudowana jest niniejsza rozprawa. Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy dotyczy sposobów finansowania ubezpieczenia emerytalnego. Kolejne dwa rozdziały stanowią szczegółową analizę gromadzenia i lokowania środków przez otwarte fundusze emerytalne. Natomiast ostatni rozdział poświęcony jest hybrydowemu charakterowi otwartego funduszu emerytalnego.

Celem pierwszego rozdziału jest przedstawienie, w ujęciu ekonomicznym, możliwych sposobów gospodarowania środkami zgromadzonymi na finansowanie świadczeń emerytalnych oraz wskazanie ich zalet oraz wad. Z tego względu omówiono reformę polskiego systemu emerytalnego z 1999 r., w ramach której wykreowano rynek otwartych funduszy emerytalnych. W kolejnych dwóch punktach tego rozdziału zostały przedstawione metody finansowania ubezpieczenia emerytalnego. Są to kolejno: metoda repartycyjna oraz metoda kapitałowa. W ramach analizy ekonomicznej przedstawione zostały podstawowe mechanizmy funkcjonowania obu metod, sposób przepływu środków pieniężnych od pracujących do emerytów, a także ryzyka związane ze stosowaniem tych metod do finansowania ubezpieczenia emerytalnego. Natomiast czwarty punkt tego rozdziału wskazuje na fakt, że zarówno metoda repartycyjna, jak i kapitałowa, jest tylko innym sposobem podziału bieżącego dochodu narodowego między pracujących i emerytów. Pokazano również konsekwencje tego faktu, takie jak wspólne zagrożenie szokami makroekonomicznymi, demograficznymi oraz politycznymi.

Drugi rozdział zawiera analizę instytucji gromadzenia środków przez otwarty fundusz emerytalny. Przedmiotem rozważań w pierwszym punkcie tego rozdziału jest specyficzna konstrukcja otwartego funduszu emerytalnego. W kolejnej części następuje analiza formalnoprawna konstrukcji składki na otwarte fundusze emerytalne. Obejmuje ona problem wyodrębnienia składki na OFE ze składki na ubezpieczenie emerytalne. Trzeci punkt rozdziału poświęcony jest charakterowi środków gromadzonych na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego oraz konsekwencjom ich zindywidualizowania. Przedmiotem dalszych rozważań jest problem kosztów gromadzenia środków na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego. W tej części pracy uwaga skoncentrowana jest na prywatnym charakterze funduszu oraz opłatach ponoszonych przez członków OFE na rzecz otwartego funduszu emerytalnego oraz powszechnego towarzystwa emerytalnego. Zagadnienia te stanowią punkt wyjścia do analizy zarobkowego charakteru powszechnych towarzystw emerytalnych.

Trzeci rozdział pracy dotyczy działalności lokacyjnej otwartych funduszy emerytalnych. Głównym jego celem jest analiza procesu inwestowania środków przez te fundusze. Rozdział składa się z czterech zasadniczych części. Rozpoczyna się on od analizy celu inwestycyjnego otwartego funduszu emerytalnego. Drugi punkt rozdziału poświęcony jest działalności lokacyjnej otwartego funduszu emerytalnego. W tej części pracy prowadzona jest analiza metody pomnażania środków zgromadzonych przez otwarte fundusze emerytalne oraz przedstawiony jest wykaz instrumentów finansowych, w jakie OFE mogą inwestować powierzone im środki pieniężne. Zwrócono również uwagę na słabości polskiego rynku kapitałowego, które stanowią poważne zagrożenie dla funkcjonowania rynku otwartych funduszy emerytalnych, a w konsekwencji również dla środków zgromadzonych w tych podmiotach. Ostatnie dwa punkty rozdziału dotyczą skutków prawnych i ekonomicznych naruszenia ograniczeń inwestycyjnych przez otwarty fundusz emerytalny oraz instytucjonalnych gwarancji dla działalności lokacyjnej OFE.

Czwarty rozdział koncentruje się na hybrydowym charakterze otwartego funduszu emerytalnego. Składa się on z trzech części. Rozdział rozpoczyna punkt wskazujący na konsekwencje dualnego charakteru gromadzenia i lokowania środków przez otwarty fundusz emerytalny. Dalsze rozważania poświęcone są nadzorowi nad działalnością lokacyjną otwartych funduszy emerytalnych. Szczególną uwagę zwrócono na rolę państwa w sprawowaniu nadzoru nad rynkiem otwartych funduszy emerytalnych, która ma gwarantować jego prawidłowe funkcjonowanie. Treścią ostatniej części rozdziału jest wypłata środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym, ze szczególnym uwzględnieniem konsekwencji inwestycyjnego charakteru gromadzenia środków w OFE. Poruszono również problem emerytur dożywotnich, których kształt i forma nie są dotychczas ustalone.

Pracę zamyka rozdział podsumowujący przeprowadzoną analizę. Koncentruje się on na inwestycyjnym charakterze gromadzenia i lokowania środków przez otwarte fundusze emerytalne oraz związanych z tym zagrożeniach. Ostatecznie wskazane są rozwiązania prawne umożliwiające zarówno usprawnienie funkcjonowania rynku OFE, jak i poprawę poziomu zabezpieczenia emerytalnego osób objętych ubezpieczeniem emerytalnym. W końcowej części pracy sformułowano syntetyczne wnioski potwierdzające wyjściową tezę o swoistym charakterze gromadzenia i lokowania środków przez otwarty fundusz emerytalny, który de facto oznacza istnienie przymusu inwestowania w ramach systemu ubezpieczeń społecznych.

Stan prawny rozprawy aktualny jest na dzień 31 grudnia 2011 r.

*****

Tytuł: Prawno-ekonomiczne aspekty gromadzenia i lokowania środków przez otwarty fundusz emerytalny

Autor: Sebastian Jakubowski

Recenzja wydawnicza: Prof. dr hab. Zdzisław Kubot

Temat i słowa kluczowe: OFE, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, emerytury

Wydawca: Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa

Identyfikator: ISBN 978-83-61370-93-2

Miejsce wydania: Wrocław

Data wydania: 2013

Prawa: © Sebastian Jakubowski

Korekta: Aleksandra Dorywała