Idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym

W monografii dokonano poszukiwań mających na celu ustalenie, czy, a jeśli tak, to jaka idea przemawia za funkcjonowaniem budzącej wiele kontrowersji instytucji przedawnienia roszczeń, a następnie odniesiono uzyskane wnioski do regulacji polskiego kodeksu cywilnego, poddając analizie to, czy idea ta jest tam rzeczywiście realizowana. Punktem wyjścia były szersze refleksje dotyczące przedawnienia dokonane na gruncie podstawowych koncepcji pojmowania prawa (prawnonaturalnych, pozytywistycznych i realistycznych). Stworzyło to bazę dla dalszych rozważań, w tym szczegółowej analizy uzasadnień podawanych w literaturze prawniczej i orzecznictwie sądowym dla uzasadnienia istnienia instytucji przedawnienia. Aby uzyskać pełniejszy obraz zagadnienia, wyszukano i poddano krytycznej analizie takie uzasadnienia podawane nie tylko na gruncie prawa cywilnego, ale także innych wybranych gałęzi prawa, tak, aby móc ocenić, czy można upatrywać jakiejś ogólnej idei przedawnienia, wspólnej dla całego systemu prawa. Wnioski płynące z tej analizy (poszerzonej o spostrzeżenia dotyczące charakteru wypowiedzi, w których ramach podaje się określone uzasadnienia wspomnianej instytucji) zostały następnie skonfrontowane ze szczegółowymi rozwiązaniami prawnymi regulującymi przedawnienie w polskim kodeksie cywilnym, aby ocenić, czy określona idea jest lub przynajmniej potencjalnie może być na ich gruncie realizowana, czy jest to może jednak wykluczone i zachodzi sprzeczność pomiędzy założeniami, którym miało służyć przedawnienie a realnymi skutkami funkcjonowania tej instytucji (a jeśli tak, to jakie kroki można podjąć de lege ferenda by wyeliminować tę niezgodność). Wśród szczegółowych unormowań poddanych analizie pod tym kątem znalazły między innymi się te określające: przedmiot przedawnienia, jego terminy, a także okoliczności powodujące wstrzymanie rozpoczęcia, biegu lub zakończenia terminu przedawnienia roszczeń, jak również zdarzenia powodujące przerwanie biegu przedawnienia roszczeń oraz skutki upływu terminu przedawnienia. Uwagę poświęcono także kwestiom relacji pomiędzy przedawnieniem roszczenia a rzeczowymi sposobami zabezpieczenia jego spełnienia w postaci zastawu albo hipoteki. Rozważane zagadnienia analizowane były nie tylko w oparciu o materiał normatywny i dorobek doktryny, ale też przy bardzo szerokim uwzględnieniu orzecznictwa sądowego dotyczącego problematyki przedawnienia, tak aby z jednej strony monografia ta – oprócz uwag teoretycznych – zawierała także konstatacje o znaczeniu dla praktyki obrotu prawnego, a z drugiej strony, by czynić spostrzeżenia w odniesieniu do realnej praktyki stosowania przepisów dotyczących przedawnienia. Z przeprowadzonych analiz wyciągnięto szereg wniosków, zarówno szczegółowych, podnoszonych w poszczególnych rozdziałach dotyczących danej problematyki, jak i natury bardziej generalnej, które zawarto w ostatnim rozdziale, formułując na tej podstawie wnioski de lege ferenda.

*****

Tytuł: Idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym

Autor: Joanna Kuźmicka-Sulikowska

Recenzja: Prof. dr hab. Jacek Gołaczyński

Temat i słowa kluczowe: przedawnienie roszczeń ; idea przedawnienia ; uzasadnienia instytucji przedawnienia ; przedawnienie a koncepcje pojmowania prawa ; przedmiot przedawnienia ; terminy przedawnienia roszczeń ; wstrzymanie rozpoczęcia ; biegu lub zakończenia terminu przedawnienia roszczeń ; przerwanie biegu przedawnienia roszczeń ; skutki upływu terminu przedawnienia ; sposób uwzględniania przedawnienia

Wydawca: E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

Identyfikator: ISBN 978-83-61370-71-0 (druk) ISBN 978-83-61370-83-3 (pdf)

Miejsce wydania: Wrocław

Data wydania: 2015

Prawa: © Joanna Kuźmicka-Sulikowska

Korekta: Joanna Kokocińska

Projekt i wykonanie okładki: Karolina Drozd

Skład i opracowanie techniczne: Aleksandra Kumaszka, Tomasz Kalota – eBooki.com.pl

Dostęp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/73284

*****

Spis treści

 

Wykaz stosowanych skrótów

Wykaz powoływanych aktów prawnych

Wstęp

Rozdział I. Przedawnienie z punktu widzenia podstawowych koncepcji pojmowania prawa

1.1. Koncepcje prawnonaturalne a przedawnienie

1.2. Przedawnienie a pozytywistyczne pojmowanie prawa

1.3. Przedawnienie a realistyczne pojmowanie prawa

1.3.1. Funkcjonalizm

1.3.2. Psychologizm

1.3.3. Socjologizm

1.4. Konkluzje

Rozdział II. Uzasadnienie istnienia przedawnienia roszczeń

2.1. Argumenty na rzecz przedawnienia podawane w doktrynie i orzecznictwie

2.1.1. Eliminacja problemów dowodowych

2.1.2. Dbałość o prawidłowość orzeczeń sądowych

2.1.3. Wzgląd na szybkość postępowania i unikanie zbyt dużej liczby spraw sądowych

2.1.4. Ochrona oczekiwań dłużnika

2.1.5. Odmówienie ochrony prawnej opieszałemu wierzycielowi; jego wina

2.1.6. Ukaranie wierzyciela

2.1.7. Motywowanie wierzyciela

2.1.8. Domniemanie faktyczne co do intencji wierzyciela. Realizacja woli wierzyciela wyrażonej w sposób dorozumiany

2.1.9. Petryfikacja zaistniałego stanu rzeczy

2.1.10. Uzyskanie stanu pewności w obrocie cywilnoprawnym; bezpieczeństwo prawne, stabilizacja sytuacji

2.1.11. Dbałość o jasność sytuacji dla innych uczestników obrotu

2.1.12. Unikanie niezamierzonego kredytowania w obrocie

2.1.13. Sprzyjanie utrzymaniu dyscypliny finansowej

2.1.14. Względy porządku publicznego

2.1.15. Kształtowanie postaw społecznych – utrwalanie przekonania o konieczności stosowania prawa

2.2. Próba odniesienia się do zasadności racji podawanych jako uzasadnienie instytucji przedawnienia

2.3. Kwestie terminologiczne i ocena charakteru wypowiedzi doktrynalnych w przedmiocie uzasadnień przedawnienia roszczeń

2.4. Uzasadnienie instytucji przedawnienia w prawie cywilnym a motywy powoływane na jej rzecz na gruncie innych wybranych gałęzi prawa

2.4.1. Kwestie wstępne

2.4.2. Uzasadnianie przedawnienia w prawie karnym

2.4.3. Uzasadnianie przedawnienia w prawie podatkowym

2.4.4. Uzasadnianie przedawnienia w obrębie prawa pracy

2.4.5. Uwagi końcowe

Rozdział III. Zakres działania instytucji przedawnienia według Kodeksu cywilnego (przedmiot przedawnienia)

3.1. Przedmiot przedawnienia w ujęciu doktryny i orzecznictwa na tle art. 117 § 1 Kodeksu cywilnego. Przedawnienie cywilnoprawnych roszczeń majątkowych jako reguła

3.2. Roszczenia majątkowe

3.3. Przedawnienie roszczeń majątkowych o charakterze cywilnoprawnym

3.3.1. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie na podstawie art. 552 k.p.k. oraz roszczenia o odszkodowanie z art. 556 k.p.k. (od 1 lipca 2015 r. roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu)

3.3.1.1. Stan prawny przed 1 lipca 2015 r.

3.3.1.2. Stan prawny od 1 lipca 2015 r.

3.3.2. Roszczenia odszkodowawcze przysługujące na gruncie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego

3.3.3. Roszczenia ze stosunku pracy

3.3.4. Roszczenia przysługujące na podstawie ustawy – Prawo własności przemysłowej

3.3.5. Inne wybrane roszczenia przysługujące na podstawie ustaw szczególnych

3.4. Wyjątki od reguły przedawniania się roszczeń majątkowych

3.4.1. Ocena art. 220 k.c. jako wyjątku od reguły ustanowionej w art. 117 § 1 k.c.

3.4.2. Przepis art. 223 § 1 k.c. jako wprowadzający wyjątek od art. 117 § 1 k.c.

3.4.3. Problematyka odpowiedniego stosowania przepisów o ochronie własności w kontekście art. 223 § 1 k.c. i 117 § 1 k.c.

3.4.3.1. Ochrona ograniczonych praw rzeczowych

3.4.3.2. Ochrona prawa najmu i dzierżawy

3.4.3.3. Ochrona prawa dożywocia

3.4.3.4. Ochrona prawa użytkowania wieczystego

3.4.4. Przepis art. 223 § 4 k.c. jako ustanawiający wyjątek od art. 117 § 1 k.c.

3.4.5. Wyjątek od reguły przedawniania się roszczeń ustanowiony w art. 105 ust. 1 ustawy − Prawo atomowe

3.4.6. Cywilnoprawne roszczenia majątkowe, których dochodzenie ograniczone zostało terminami zawitymi

3.4.7. Problematyka art. 317 k.c. i art. 77 u.k.w.h.

3.4.8. Roszczenia majątkowe, które uważane są za nieulegające przedawnieniu, pomimo że żaden przepis działania instytucji przedawnienia w stosunku do nich nie wyłącza

3.4.8.1. Żądanie ustanowienia służebności drogi koniecznej i służebności przesyłu

3.4.8.2. Żądanie dotyczące przeniesienia własności zajętej działki

3.4.9. Próba ustosunkowania się do poglądów wypracowanych dotychczas w odniesieniu do wyjątków od reguły przedawniania się roszczeń majątkowych dopuszczalnych na tle art. 117 § 1 k.c. oraz ocena proponowanych koncepcji de lege ferenda w tym zakresie

Rozdział IV. Przedawnienie roszczenia a rzeczowe sposoby zabezpieczenia jego spełnienia w postaci zastawu albo hipoteki

4.1. Uwagi wstępne

4.2. Zabezpieczenie wierzytelności przedawnionej

4.2.1. Zabezpieczenie przedawnionej wierzytelności zastawem

4.2.2. Zabezpieczenie przedawnionej wierzytelności hipoteką

4.3. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo

4.3.1. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem

4.3.2. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką

Rozdział V. Terminy przedawnienia roszczeń

5.1. Uwagi ogólne

5.2. Przepisy szczególne przewidujące inne terminy przedawnienia niż art. 118 k.c.

5.3. Roszczenia o świadczenia okresowe

5.4. Roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

5.5. Termin przedawnienia roszczeń na gruncie art. 125 k.c.

5.6. Zakaz umownej modyfikacji terminów przedawnienia

5.7. Początek biegu terminu przedawnienia roszczeń

Rozdział VI. Okoliczności powodujące wstrzymanie rozpoczęcia, biegu lub zakończenia terminu przedawnienia roszczeń

6.1. Przyczyny wstrzymania rozpoczęcia lub zawieszenia biegu terminu przedawnienia roszczeń ustanowione w art. 121 k.c

6.1.1. Trwanie władzy rodzicielskiej

6.1.2. Czas trwania opieki lub kurateli

6.1.3. Okres małżeństwa

6.1.4. Niemożność dochodzenia roszczenia z powodu siły wyższej

6.2. Okoliczności sprawiające, że nie może dojść do rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia na gruncie art. 122 § 2 i 3 k.c. albo do zakończenia biegu przedawnienia w myśl art. 122 § 1 i 3 k.c

Rozdział VII. Zdarzenia powodujące przerwanie biegu przedawnienia roszczeń

7.1. Uwagi wstępne

7.2. Czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia

7.2.1. Czynność podjęta przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym

7.2.1.1. Uwagi ogólne

7.2.1.2. Wniesienie pozwu do sądu powszechnego przy sporządzonym zapisie na sąd polubowny

7.2.1.3. Wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego

7.2.2. Czynności przedsięwzięte bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia

7.2.3. Przykłady czynności skutkujących przerwaniem biegu przedawnienia

7.2.3.1. Skuteczne wniesienie i popieranie pozwu

7.2.3.2. Powództwo adhezyjne

7.2.3.3. Inne przykładowe czynności przerywające bieg przedawnienia

7.2.4. Przykłady czynności niepowodujących przerwania biegu przedawnienia

7.2.5. Wybrane czynności, co do których sporne jest, czy powodują przerwanie biegu przedawnienia

7.2.5.1. Zagadnienia wstępne

7.2.5.2. Złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku; podniesienie zarzutu nieważności testamentu

7.2.5.3. Złożenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu

7.2.5.4. Wniosek o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu państwa obcego albo ugody zawartej przed takim sądem lub innym organem państwa obcego bądź ugody przez taki sąd lub organ zatwierdzonej. Wniosek o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed takim sądem zawartej

7.2.5.5. Zapis na sąd polubowny

7.2.5.6. Czynności podejmowane w postępowaniu przed sądem polubownym

7.3. Uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje

7.3.1. Uwagi ogólne

7.3.2. Uznanie właściwe

7.3.3. Uznanie niewłaściwe

7.3.4. Ugoda a uznanie roszczenia

7.3.5. Propozycje de lege ferenda zgłaszane w odniesieniu do znaczenia uznania roszczenia na tle regulacji dotyczącej przedawnienia roszczeń

7.4. Wszczęcie mediacji

7.4.1. Mediacja prowadzona na podstawie wniosku strony

7.4.2. Skierowanie stron do mediacji na podstawie postanowienia sądu

7.4.3. Zastrzeżenia zgłaszane co do wprowadzenia wszczęcia mediacji jako okoliczności powodującej przerwanie biegu terminu przedawnienia roszczeń

Rozdział VIII. Skutki upływu terminu przedawnienia

8.1. Kwalifikacja prawna roszczenia po upływie terminu przedawnienia

8.1.1. Terminologia stosowana przez ustawodawcę

8.1.2. Status roszczenia po przedawnieniu na gruncie wybranych przepisów kodeksu cywilnego

8.1.2.1. Spełnienie świadczenia na poczet przedawnionego roszczenia a regulacja dotycząca zwrotu nienależnego świadczenia

8.1.2.2. Zarachowanie świadczenia dłużnika

8.1.2.3. Potrącenie w przypadku roszczenia przedawnionego

8.1.2.4. Odnowienie

8.1.2.5. Zwolnienie z długu

8.1.3. Poglądy doktryny i orzecznictwa

8.1.4. Uwagi podsumowujące

8.2. Sposób uwzględniania upływu przedawnienia

8.2.1. Krótki rys prawnohistoryczny

8.2.2. Argumenty przytaczane w literaturze przedmiotu na rzecz uwzględniania przedawnienia albo na zarzut, albo z urzędu

8.2.2.1. Argumenty powoływane w literaturze przedmiotu na rzecz rozwiązania przewidującego uwzględnianie przedawnienia na zarzut

8.2.2.2. Argumenty powoływane w literaturze przedmiotu na rzecz rozwiązania przewidującego uwzględnianie przedawnienia z urzędu

8.2.2.3. Refleksje na tle argumentów przytaczanych co do przyjęcia określonego rozwiązania w kwestii sposobu uwzględniania upływu terminu przedawnienia

8.2.3. Uwagi na tle obecnie obowiązującego rozwiązania

8.2.3.1. Kwestie ogólne

8.2.3.2. Zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia

8.2.3.3. Możliwość uchylenia się od zaspokojenia roszczenia poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia

8.2.3.4. Podniesienie zarzutu przedawnienia a nadużycie prawa podmiotowego

8.2.3.4.1. Rozwiązanie przewidziane w pierwotnym tekście kodeksu cywilnego

8.2.3.4.2. Uchylenie art. 117 § 3 k.c. i jego skutki

8.2.3.4.3. Praktyka orzecznicza ukształtowana w zakresie kwalifikowania podniesienia zarzutu przedawnienia jako nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c.

8.2.3.4.3.1. Uwagi wstępne

8.2.3.4.3.2. Przykładowe okoliczności brane pod uwagę przez sądy przy dokonywaniu oceny, czy podniesienie zarzutu przedawnienia stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 k.c.

8.2.3.4.4. Poglądy doktryny w stosunku do linii orzeczniczej przyjmującej możliwość uznawania podniesienia zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa w myśl art. 5 k.c.

Rozdział IX. Refleksje ogólne na tle przeprowadzonych rozważań. Idea przedawnienia a rozwiązania polskiego kodeksu cywilnego. Odniesienia do koncepcji filozoficznoprawnych

9.1. Obowiązywanie przepisów przewidujących przedawnienie a konstytucyjna zasada ochrony praw podmiotowych

9.2. Uzasadnianie przedawnienia. Sposób uwzględniania upływu przedawnienia

9.3. Kwestia terminów przedawnienia

9.4. Inne wybrane wnioski płynące z przeprowadzonych rozważań

9.5. Wyniki dotychczasowych rozważań w szerszym kontekście teoretycznym i filozoficznoprawnym

Wykaz powoływanej literatury

Wykaz powoływanego orzecznictwa